هنری به یادگار از دیار سنگ و آب... - مجله تصویر و سرگرمی

در گورهای دوره مفرغ در آلمان نیز نمدهایی پیداشده که تاریخ آن به 1400 ق.م می رسد. در گور سکاهای سده پنجم ق.م که در بخش های پوشیده از برف و یخ روسیه مرکزی پیدا شده اشیای نمدی زیادی چون پرده، قالی، عرقچین، جل اسب و پتو به دست آمده است.

قبیله های ترک که از این سرزمین ها کوچ کرده و چادرنشینان ایرانی نیز تا به امروز استادان بی همتای هنر نمداقتصادی اند. نه تنها کپنک نمدی با کلاه و آستین یکپارچه درست می نمایند، بلکه در آرایش نمد با نقشه هایی که از پشم رنگ شده در دور نمد به کار می برند استاد هستند. روشی که این چادرنشینان به کار می بردند ساده بوده و تا امروز هم مانده است. هم چنین نمد در دوردست ترین سرزمین های شرق تا مغولستان و مرز کره امتداد دارد.

کهن ترین نمدی که هست، در گنجینه سلطنتی شوسویین در نارای ژاپن از آنِ سال 752 ق.م است. این نمدها را از راه داد و ستد و یا پیشکش به ژاپن می آورده اند. ولی کهن ترین نمونه هایی که از این صنعت به دست آمده، از گورهای تپه مانندی که در پازیریک آسیای مرکزی در بازه سال 1949- 1948 میلادی از آنِ ایران دوره هخامنشی است که یخ زده مانده اند. دست ساخته هایی چون کف پوش، جُل اسب، زیرانداز، آویزه دیواری و نمدهای آذینی که شیوه های فنی شگرفی در ساخت آن ها به کار رفته، کاربرد بسیاری داشته اند. نمدهای سنگینی که سر شیر و نگاره های دیگر بر روی آن ها نقش شده و نیز زیراندازهایی با نگاره های سنتی ایرانی نشانه آن است که این نمدها در بن و ریشه خود در ایران ساخته شده اند. پوپ از گزارش ابن حوقل، از خوش بافتی و ظرافت نمدهای سده دوازدهم هجری در شهرهای جهرم و قرقوب و بسته در فارس و نیز از نمدهای بسیار خوش بافت ساخت کرمان می نویسد.

به گفته داستانی مردمی که در میان نمدمالان استان های سمنان و مازندران زبانزد است، پسر حضرت سلیمان (ع) چوپانی بود که می خواست از پشم گوسفندانش پارچه ببافد. پس از آن که چندین بار در این آرزو ناکام شد دست از تلاش برداشت و از ناامیدی پشم را مشت کوبید و اشک اندوه بر آن ریخت. اشک ها به درون الیاف پشم راه یافت و آن ها را به هم چسباند. آنگاه او دریافت که از خیساندن و اقتصادیدن پشم، پارچه ای برایش ساخته شده است. بدین سان نخستین نمد آفریده شد و یاد پسر حضرت سلیمان تا اکنون به نام خدای نمدمالان شمال ایران زنده مانده است. این افسانه درباره آفرینش نمد، گواه آن است که نمداقتصادی کهن ترین شیوه شناخته شده در بافت است و شاید نمد کهن ترین شکل کف پوش دستباف است.

نمد از نگر گاه سازواره ای و طرح و نقش بسیار دلکش و درخور ستایش است. ساخت زیراندازهای نمدین، بسیار ساده تر از ساخت دیگر زیراندازها مانند قالی و گلیم است و با این که از نگر گاه اندازه مواد اولیه، تفاوت چندانی با قالی و گلیم ندارد؛ با این همه به سبب آسانی و تندی در فرایند فراوری، بسیار ارزان تر از آن هاست.

امروزه نمد در بیشتر جغرافیاهای ایران ساخته می شود؛ که بیش تر آن ها در استان های فارس، گیلان، گلستان، مازندران، سمنان، دامغان، قوچان، کرمانشاه و... هستند. اگرچه به انگیزه ارزانی قیمت نمد، بیشتر استفاده نمایندگان آن، کوچ نشین ها و روستاییان هستند ولی نمد با نگاره های زیبا، مایه دار و رنگ آمیزی های دلپذیر از توجه هنردوستان و دوستداران و طرفداران اصالت های بومی این سرزمین نیز برخوردار بوده است.

نمد در متون ادبی

نویسندگان گذشته از دوره هومر و پس ازآن، درباره نمد سخن گفته و آن را بیش تر از آنِ ایران می دانند. نمد، واژه ای پهلوی با واگویی (تلفظ) اصلی namat است که بیش تر مردم برای زیرانداز از آن استفاده می کردند و یا قلندران و درویشان از آن کلاه، نیم تنه، بالاپوش و کپنک kapanak ساخته و می پوشیدند. این واژه در انگلیسی به معنای felt و feltwad به کاررفته و به نمدمال feller و به نمداقتصادی felting می گویند. همچنین آن ها فعل to full felt را برای نمد اقتصادیدن استفاده می نمایند.

نمد در نوشته های نظم و نثر فارسی بسیار آمده است. مولوی در مثنوی معنوی آورده: سال ها او را به بانگی بنده ای/ در چنین ظلمت نمد افگنده ای؛ و یا در سمک عیار: آن جوان نمدپوش... سر عیاران است... در مجمع الاصناف: چون یار جفا پیشه نمدمال بود/ ما پیر نمدپوش و قلندر باشیم. در امثال و حکم دهخدا: کسی که بود مر او را از این نمد کله ای است- و یا منم که بدین سیرت و بدین سانم. خاقانی هم آورده است: مسند از تخت و مخده ز نمط برگیرند/ حجله از بهو و ستاره از حجر بگشایید.

در گذشته به جای نمداقتصادی، نمدگری و کسی را که در این شغل بود نمدگر می گفتند؛ و نمدپوش کسی بود که پوشاکی نمدی پوشیده باشد. همچنین کنایات ویژه نمد نیز فراگیری داشت؛ نمد افکنده کسی بود که درجایی بود و باش (اقامت) کرده و قرار یافته است؛ و یا مراد از نمدپاره، مایه و معیشت اندک بود. از سوی دیگر در پزشکی عامیانه، وقتی کسی خراش و زخمی برمی داشت نمد را می سوزاندند و سوخته آن را روی زخم می گذاشتند که موجب انعقاد خون می شد.

جغرافیاهای نمداقتصادی

نمداقتصادی در جغرافیاهای گوناگون گلستان تا بابل و آمل و رامسر و کلاردشت در مازندران و کرمانشاه و فارس انجام می شود. کوچ نشینان ترکمن نیز نمد را برای پوشش سقف و اسکلت چوبی آلاچیق خود اقتصادیده و گونه ای نمد خوش بافت نیز با نگاره های گوناگون برای زیرانداز کردن کف خانه استفاده می شد. نمداقتصادی در جغرافیاهای اصفهان بروج و بختیاری نیز فراگیر بوده است. در کرمانشاه در شهرهای قصرشیرین سرپل ذهاب، اسلام آباد غرب و کرند اقتصادیده می شود.

نمداقتصادی در استان گلستان به دو جغرافیا دسته بندی می شود که بیشترین تمایز آن ها در زمینه نگاره هاست؛ یکی نمداقتصادی ترکمن است که از گونه های مهم و شناخته شده نمداقتصادی ایران است و دیگری نمداقتصادی کوهستان که در بیش تر روستاهای کوهستانی و کناره جنگلی جغرافیای جنوب استان اقتصادیده شده و می شود. این که چرا تنها در این دو جغرافیا اقتصادیده و استفاده می شده به ویژگی هایی مانند سردسیر بودن جغرافیای زیست و نگهداری گوسفندان به عنوان بنیان اساسی در اقتصاد دامداری، در بهره وری آن ها از نمد، کنش پذیری بسیار داشته است.

الف- نمداقتصادی ترکمن: اوغوزها که ترکمن بخش از آن هستند نزدیک سده دهم میلادی پوشاکی از پشم و نمد داشته اند. هم چنین آن ها از چکمه هایی از نمد استفاده می کرده اند. این قوم در زندگی خود در ورارودان (ماوراءالنهر) در سده های نهم تا یازدهم میلادی نمد را چون یکی از کالاهای بازرگانی دانسته و از آن که در دنیا اسلام به نمد ترکی شهرت داشت در داد وستد استفاده می بردند. در زبان ترکمنی به نمد کچه یعنی نمد سفید یا خاکستری و به نمداقتصادی کچه باسماق می گویند که ترکمن ها آن را برای پوشش اسب، زین و پوشاندن دیوارهای آلاچیق ها و... استفاده می کردند.

کچه های تیره را برای زیرانداز کردن کف و دیواره آلاچیق ها به کاررفته می فرایند و این گونه نمدها گاهی دارای نگاره های آذینی هستند. بهترین نمد نیز، از آنِ قوم یموت است. هم اکنون این هنر بیش تر در میان جغرافیاهای یموت نشین فراگیر است؛ چراکه پرورش و نگهداری گوسفندان در خانواده ها همچنان وجود دارد؛ اما درگذشته در شهرستان هایی چون گنبدکاووس، کلاله، گمیشان و روستاهایی همانند آلتین تَخماق و... فراگیری داشت.

چون اقتصادیدن نمد احتیاج به توانایی بدنی بسیار دارد، برای همین در بیشتر جغرافیاهای ایران، نمداقتصادی به دست مردان انجام می شود؛ اما نمد ترکمن را تنها زنان می مالند. در زبان ترکمنی، ده یا روستا را اوبه می گویند اما در بین نمدمالان به میدانگاهی در روستا گفته می شود که زنان فامیل در آنجا به خانواده ای که می خواهد نمد بمالد یاری می نمایند.

ب- نمداقتصادی کوهستان: بیش از همه روستاهای کوهستانی شهرستان های گرگان، علی آبادکتول، رامیان، مینودشت و گالیکش به عنوان خاستگاه اصلی این نوع نمد بشمار می آید. هرچند شاید در روستاهای غیر کوهستانی نیز نمداقتصادی وجود داشته باشد. آنان به نمد، لِمَد می گویند.

فرایند نمداقتصادی

شیوه نمداقتصادی و ساخت نمد از زمان های گذشته تا به امروز دگرگونی نداشته و در جغرافیاهای گوناگون کمابیش یکسان است، اما موادی که به پشم می افزایند گوناگون است. برای نمونه، در مازندران آب خالص، در کرمانشاه و فارس صابون کاربرد دارد.

فرایند مختلف آن در استان گلستان:

کما بیش نمدمالان کارشان را از شروعین روزهای فروردین شروع کرده و در انتهای مهر سرانجام می دهند. بهترین پشم در کار نمداقتصادی، پشم شش ماهه نخست سال یا بهاره گوسفند و از نژاد خوب آن است و در ایران از جغرافیاهای خراسان، آذربایجان، فارس لرستان، خوزستان، کردستان، باختران و اصفهان به دست می آید. برای زمینه نمد نیز بیشتر از رنگ های طبیعی پشم همچون سفید، سیاه، بور و قهوه ای و برای نگاره هایش از پشم های رنگ شده بارنگ های گوناگون استفاده می شود. در این بخش، نمدمالان پشم ها را از دیدگاه رنگ و گونه، رده بندی کرده و هر کدام را جداگانه شسته و در آفتاب خشک می نمایند.

ساخت چارچوب: اندازه فرآورده های نمدی استاندارد نیست و بستگی به درخواست خریداران دارد. نمد ترکمنی به ریخت منحنی است و چگونگی اندازه گیری آن با وجب دست که در ترکمنی به قاریش زبانزد است انجام می گیرد. در هر کارگاه نمداقتصادی از چارچوب های حصیری یا چیق های گوناگونی استفاده می شود. چگونگی ساخت چارچوب نیز، این گونه است که نی جگن و نخ پشمی به اندازه فرآورده درخواستی را خود نمدمال به ویژه در جغرافیاهای ترکمن نشین می بافد. به جز این، به حصیرباف سفارش ساخت داده می شود. در گذشته نی، یکی از احتیاجمندی های زندگی روستاییان گرگان و دشت و ترکمنان بود که امروزه بیش تر ابزار نمداقتصادی است و بدون این حصیرهای نیی، کار نمداقتصادی نشدنی است؛ اما هم اکنون نمدمالان کوهستانی به جای حصیر از کیسه های پلاستیکی استفاده می نمایند و تا چند سال گذشته از گونی بهره می بردند.

شاد کردن (حلاجی) پشم: اقتصادیدن و ساخت یک فراورده نمد کمابیش یک روزه انجام می شود و نمدمالان بیش تر دونفره کار می نمایند. صبح تا ظهر به شاد کردن پشم ها می گذرد و پس از ظهر کار اصلی شروع می شود. در این بخش، نمدمال پشم جور شده را با شانه و کمان و هشته، شاد کرده تا خوب آماده اقتصادیدن شود؛ اما در بعضی از جاها، پیش از شاد کردن با دست آن را به کارگاه های پشم ریسی می دهند تا جداگانه هرکدام از پشم ها که پیش از آن رده بندی شده شاد شود. در استان گلستان شاد کردن پشم را خود نمدمالان انجام می دهند. روش دیگر شاد کردن و پشم زنی روش ماشینی یا صنعتی است که توسط ماشین های ویژه ای انجام می شود.

رنگرزی: بن مایه نمد، پشم گوسفند به رنگ های طبیعی مانند سفید، قهوه ای، سیاه و یا درهم آمیخته ای از آن ها (بور) برای زمینه و اندکی پشم رنگ شده به رنگ های گوناگون برای درست کردن نگاره هاست. در بعضی جاها، پشم زمینه را هم گاهی رنگ می نمایند و در جاهای دیگر، گاه برای نگاره ها روی نمد نیز از پشم خودْرنگ استفاده می نمایند. چنانچه اقتصادیدن نمدهای رنگین یا نمدهای خودرنگ با نگاره های رنگینِ دلخواه فراورینماینده یا خریدار باشد نمدمال پس از شاد کردن، آن بخش از پشم هایی که بایستی رنگ شده استفاده شود، رنگ می نماید و پس از خشک کردن آن ها کار خود را شروع می نماید. البته هم اکنون در استان گلستان بیش تر از پشم های خودرنگ استفاده می شود.

نگاره زنی

جغرافیاهای ترکمن نشین و فارس نشین استان گلستان همچون دیگر استان های کشور در یک ویژگی مشترک اند این که نخست، نگاره های نمدی را ذهنی بر روی چارچوب نمد پیاده می نمایند و دیگر این که، این نگاره های گوناگون را بیش تر نمدمالان مانند گنجینه ای از پیشینیان خود، سینه به سینه به ارث برده اند.

1- در جغرافیاهای ترکمنی: نمدمال در این بخش، چارچوب حصیری (در زبان ترکمنی به آن قامیش می گویند) و یا حصیر را بر روی زمین گسترده (بعضی از نمدمالان پیش از حصیر، پارچه کرباس را پهن کرده آنگاه حصیر را بر روی آن می گذارند) و با پشم های رنگین، نگاره دلخواه را بر روی آن درست می نمایند. این گونه حصیر که چارچوبی برای نمدمال بشمار می آید از گونه ای الیاف نباتی ساخته می شود که خود نمدمال آن را می بافد. چراکه حصیربافی خود یکی از صنایع دستی است. حصیر را یا از برگ درخت خرما و یا از ترکه (شاخه نرم درختان) و یا گونه ای الیاف نباتی به نام لیق و یا از نی مثل نی باتلاقی و یا نی باغی و هم چنین نی خیزران یا بامبو زبانزد به هندی می سازند.

نگاره زنی در جغرافیاهای ترکمن نشین نخست با رنگ سیاه شروعشده، سپس با رنگ قرمز دورگیری می شود (گاهی نیز این بخش بندی دیگرگونه است). هنگامی که نگاره زنی انجام شد همه زمینه را با پشم های رنگ روشن که درازای شان کوتاه تر است (پشم بره که در زبان ترکمنی به آن قوزی یونگ می گویند) می پوشانند. اگر نمدمال بخواهد نمدی دورو داشته باشد پس ازآن پشم های رنگین را همخوان با طرح، روی پشم های کوتاه کنار هم می چینند.

بعضی از نمدهای استان گلستان دورو بوده و نگاره پشت نمد ساده تر از نگاره های روی آن است. برای ساخت نگاره ها، پشم های رنگین را مانند رشته هایی درآورده و چون نگاره های گوناگون بر روی حصیر درست می نمایند. در این بخش، هم زمان با نگاره زنی، آب و محلول صابون را بر روی پشم ها می پاشند و کار افزودن پشم را با توجه به نازکی و یا کلفتی نمدی که ساختش را در دست دارند، چنان کش می دهند تا پشم ها روی چارچوب هم سطح شود. سپس دوباره محلول آب و صابون می پاشند.

2- اما در جاهای کوهستانی اندکی تفاوت دارد. فارس ها پس از پهن کردن چارچوب، برای درست کردن نقشه، الیاف پشم شاد شده رنگی را همانند یک فتیله (در بعضی مناطق کوهستانی به اسم مَل به معنای ساقه انگور نامیده می شود) درمی آورند. بدین گونه که الیاف را با پیچاندن به دور دست خود می کشند و با پیچاندن آن بین دو دست و اقتصادیدن آن با کف دست بر روی زانوی پا، الیاف را مانند فتیله نزدیک به قطر یک سانتی متر درست می نمایند. سپس در جاهای خالی و بین فتیله ها، بیش تر از پشم قرمز استفاده می نمایند. فتیله ها در زبان ترکمنی سوماک نامیده می شوند.

اقتصادیدن نمد: هنگامی که کار نگاره زنی سرانجام پذیرفت، پشم شادشده ویژه متن را به کلفتی یکسان روی نگاره ها می ریزند، سپس به اندازه دلخواه روی پشم ها محلول نیم گرم آب و صابون ریخته و آن را به همراه حصیر و کرباس زیرین آن، لوله می نمایند و با طنابی دور آن را می بندند و کار سخت و توان سوز اقتصادیدن نمد شروع می شود.

در این بخش، همراه واردکردن فشار، نمد لوله شده را از این سر به آن سر کارگاه می غلطانند و هرچند یک بار آن را بازکرده و محلول آب و صابون را می افزایند تا الیاف آن بهتر درهم بفرایند. چون در هنگام اقتصادیدن نمد، کناره های آن از کناره های حصیر فراتر می رود، کناره های نمد را تازده و روی نمد برمی گردانند و دوباره نمد را با حصیر و کرباس لوله کرده و کار مالش نمد از سر می گیرند. نزدیک به غروب کار نمداقتصادی سرانجام می یابد؛ سپس آن را به اندازه سه تا چهار روز در فضای بازمی گذارند تا رطوبتش خشک شود. در جغرافیاهای ترکمن نشین نمدمالان پشم ها را با حصیر لوله شده می بندند و سر هریک را به دست یک نفر داده و خلاف جهت هم، حصیر را به حرکت درمی آورند. در این بخش، چندی آن را با پا ورز می دهند. پس ازآن حصیر و نمد را به جای دیگر برده؛ آنگاه حصیر را بازکرده و تنها نمد را لوله کرده و در دو سوی نمد لوله کرده دو وزنه سنگین گذارده تا هنگام مالش لبه های آن صاف شود. بیشتر زمان ها، برای هر 50 سانتی متر اقتصادیدن نمد به یک نفر برای مالش احتیاج است. نمد هم در درازا و هم در پهنا اقتصادیده می شود. هنگام نمداقتصادی پیاپی بایستی آب گرم ریخته و آب و صابون بپاشند. یک روز اقتصادیدن نمد زمان احتیاج است؛ پس ازآن، نمد اقتصادیده شده را در آفتاب پهن کرده تا خشک و استفاده شود.

در مناطق کوهستانی پس از سرانجام کار نگاره زنی، برای یک نمد 2 یا 3 متری، پشم های شاد شده ویژه متن را به کلفتی 15 الی 20 سانتی متر بر روی مل ها و پشم های قرمز می ریزند. آنگاه آب ولرم را با آبپاش و یا جارو به آهستگی همه جای نمد می پاشند تا خوب خیس شود. پیچیدن چارچوب نمد و پشم پهن شده دور چوبی بلند و یا لوله پلیکانی، بخش دیگر نمداقتصادی است که پس از پیچیدن، آن را با طناب می بندند. از این بخش، کار مالش به آرامی شروع می شود و نزدیک نیم ساعت زمان می خواهد تا پشم ها به هم بچسبند.

نخستین بخش از اقتصادیدن نمد که سرانجام یافت، طناب را باز می نمایند و آن را آرایش می دهند. هنگامی که لبه های نمد را صاف و یک دست کردند دوباره نمد را آب می زنند و باز پیچانده و می مالند. زمان این باره مالش نیز نزدیک نیم ساعت است؛ ولی سخت تر اقتصادیده می شود.

بخش سوم مالش از اینجا شروع می شود که نمد را باز می نمایند و چارچوب را کناری می گذارند. نمد را به دور خودش می پیچند تا به کار کامل پشم ها درهم تنیده شوند. این بخش، دست کم یکی دو ساعت به درازا می انجامد. در سرانجام نمد را باز و در زیر آفتاب پهن می نمایند تا خشک شود. شیوه کار نمداقتصادی از دیرباز تا به امروز دگرگونی چندانی نداشته و تفاوت کار نمدمالان جغرافیاهای گوناگون ایران اندک است.

نگاره ها

نگاره های نمد نه چون دست بافته هایی چون قالی، گلیم، پلاس و... که ذهنی و تصوری در باطن و ضمیر هنرمند وجود دارد. نگاره ها با فتیله های رنگی که از پیش آماده شده، بر روی چارچوب نمد طرح ریزی می شود و این بخش از مهم ترین و حساس ترین بخش های نمداقتصادی است.

طرح و نگاره های نمد ترکمنی از بی همتاترین نگاره ها در گوناگونی و پرشماری در هنرهای سنتی ترکمنان به شمارمی رود. بعضی از این نگاره ها بر پایه ایل، جغرافیا و نگاه زنان هنرمند به پیرامون خود دیگرگونه است؛ اما بیش تر نگاره های نمدها به ویژه در دو ایل عظیم ترکمن ها یموت و گوگلان، یکی و از گذشته تاریخی و فرهنگی خود بر پایه ویژگی های محیطی سرچشمه گرفته اند.

بیش ترین نگاره ها در میان ایل یموت عبارتند از: بوستانی، آلاجه، قوچق (شاخ قوچ)، امزگ نقش، ساری ایچیان (عقرب)، گل، کچه نقش، تیرانا، گزرمن، توینک نقش، دیه گزی (چشم شتر)، بستان نقش، دورت امزگ، تاریم نقش و... طرح قوچ نیز در بیشتر دست بافت های ترکمن کاربرد دارد که از اصلی ترین طرح های نمد است. برای همین به عنوان طرح کچه (نمد) نقش زبانزد است.

شاخ قوچ یکی از نمادهای مهمی است که در طراحی نمد ترکمن کاربرد بسیار دارد. قوچ به عنوان نشان و نماد توانمندی و باروری در تاریخ فرهنگی این قوم صندلی بسزایی دارد که نگاره آن را می توان جدای از دست بافته، در سنگ قبرها و بالای درب خانه ها از جنس سنگ و چوب به ریخت های گوناگون دید. ساری ایچیان به عنوان نشان دور کردن بدی و بلا در کناره بیش تر نمدها و قالی های کوچ نشینان عظیم ترکمن نقش بسته است. در نمد کوهستان نیز به نگاره هایی چون سر عَلَمی، ترکمنی و ریز نگاره ها برمی خوریم.

دست افزارها

در اقتصادیدن نمد از دست افزاری چون چارچوب نمد، کمان شاد کردن، چاقو و چخماق استفاده می شود و البته پشم و آب و صابون نیز مواد اولیه آن بشمار می فرایند. هشته نیز از همین دست افزار است که مانند گوشت کوب است و برای شاد کردن پشم با کمان به کارمی رود.

فراورده های نمدی

نمد به جز کاربردهایی چون زیرانداز، برای جل اسب (زیر زین)، خورجین، پادری، پوشش آلاچیق، تن پوش چوپانان (کپنک)، بقچه، جانمازی و... کاربرد دارد. از ویژگی های پوشاک نمدی آن است که به جز نگهداری از سرمای زمستان، از گرمای تابستان هم جلوگیری می نماید و بیش تر آن ها سبک هستند. بیش ترین کاربرد نمد، زیرانداز است؛ اما در بعضی از جاهای استان برای پوشاک نیز از آن استفاده می شود. برای نمونه، در روستاهای فارس نشین استان، چوپانان از نمد چوقا (روانداز مردان) برای کیسه خواب هنگامی که برای نگهداری دام به جنگل و کوه و دشت می فرایند استفاده می نمایند که همانند بسیاری به پالتو دارد و مردم کوهستان به آن لمدْدوشی و ترکمن ها، کوینک کچه می گویند. رویه آن از چوقا و درون آن از نمد است؛ که این دورویه به هم دوخته می شوند تا گرمای بیشتری درست نمایند. یا کپنک که چوپانان هنگام نگهداری از گله در کوه ها به تن می نمایند.

بومی های گلستان به نمدی ساده بی هیچ نگاره ای که چوپانان در سردسیر برای زیرانداز استفاده می نمایند و نیز به جل نمدین اسبان، چیدان می گویند. هم چنین به نمدهای دایره ای با قطر نزدیک یک متر، زیرمنقلی گفته می شود که در بن خود، برای زیرانداز کردن زیر منقل ها کاربرد داشته است. نمد جانمازی نیز که بیشتر در اندازه های کوچک اقتصادیده می شود به اندازه 20/1×80 سانتی متر است. این گونه نمد را کمابیش مانند مستطیل و یا دایره ای می مالند. از سوی دیگر، نمد آذینی که به ریخت های گوناگون مربع، مستطیل، بیضی و دایره ای اقتصادیده می شود در اندازه های بسیار کوچک، آذین بخش خانه روستاییان و حتا شهری ها می شود. نمدهای آذینی به ریخت روتاقچه ای و یا تابلو استفاده می شوند و تنها برای پیش کشی به یکدیگر داده می شود.

نمداقتصادی ماشینی

فناوری و صنعت پیشرفته به آسان شدگی کار نمداقتصادی نیز دست یافته و دستگاهی ساخته شده که از زمان به کاررفته برای نمداقتصادی کم کرده است و به آسانی با اندک زمان می توان نمداقتصادی انجام داد. البته کاری که دستگاه نمداقتصادی در فرایند نمداقتصادی انجام می دهد تنها مالش نمد است و دیگر بخش های آن را نمدمال و به همان شیوه گذشته انجام می دهد. این گونه که نمدمال پس از آن که طرح و نگاره را بر روی چارچوب ریخته، آن را در دهانه ماشین نمداقتصادی می گذارد و دستگاه با اهرم خود بارها ضربه های سهمگینی بر آن می زند که سخت شدن الیاف پشم را در پی دارد.

پیشه های وابسته

کلاه اقتصادی: در جاهای کوهستانی استان گلستان به جز نمد، کلاه اقتصادی نیز فراگیری دارد. کلاه های نمدیِ تخم مرغ شکل که شیوه بافتن آن ها همانندی بسیاری به نمداقتصادی دارد. این کلاه ها بیش تر از پشم قهوه ای (شتری) و بعضی نیز مشکی اقتصادیده می شود. دورتادور این کلاه به جز بخش جلویی آن لبه دارد که در هنگامه سرما روی گوش ها را می پوشاند. کلاهی نمدی در دیگر جغرافیاهای کشور نیز فراگیری دارد و یکی از رشته های صنایع دستی به شمار می رود.

برای اقتصادیدن کلاه، پشم را بیش تر با کرک بز درآمیخته و آن را با قلیا شسته، چربی اش را می گیرند. سپس آب می کشند و پس از خشک شدن آن را با شانه پشم، شانه می نمایند و یا با کمان شاد کردن، می زنند. پشم زده شده را به شکل دایره ای که دو برابر اندازه کلاه است درآورده و آن را انگاره می نامند. هنگامی که کلفتی آن یکسان شد آن را روی تاوه (توده) گذاشته و زیر آن آتش زغال چوب قرار داده و به آرامی گرم کرده و از هم باز می نمایند.

گاز یا قصار و یا نمدمال یا کلاه مال این انگاره را با آب صابون که توی ظرف گلی در نزدیکی او قرار گرفته است پف و نم می زند. هنگامی که پشم و آب صابون گرم می شود آن را با دست نخست به آرامی و سپس به سختی فشار داده و دوباره رها می نماید. همین که نمد شکل گرفت با لشتک پنبه ای همواری، وسط انگاره می گذارند که اندازه آن کمابیش به اندازه قطر کلاه است. آنگاه یک انگاره دیگری که از پشم زده شده و اندازه آن کوچک تر از انگاره نخست است روی بالشتک گذاشته و سپس نمد رویی را روی زیری می کشند و دو تکه را به هم می چسبانند یا به زبان این پیشه، لب می گیرد. آنگاه، همه آن را در آب صابون فرومی نماید. پس از این که کمی آن را می چلاند روی یک ته قماش پنبه ای گذاشته و هر دو را نورد می دهد.

به عبارت دیگر، انگاره و پارچه، کلاه اقتصادی را تبدیل به یک لوله می نماید و بدین ترتیب از در هم رفتگی نمدها جلوگیری می نماید. این چونه را توی کاسه آب صابون گرم گذارده و با دو دست و یک پا مالش می دهد و این کار نمداقتصادی نزدیک 10 الی 15 دقیقه زمان می خواهد. پس ازآن نمدمال با باریک بینی، آن را از هم بازکرده میانه انگاره را پاره و سوراخ آن را گشادتر می نماید. بالشتک را بیرون آورده و هر بخشِ بازشده را به شکل گوشه درمی آورد. گاهی نمد را چارچوب می زند و گوشه را کامل می نماید و دوباره آن را توی کاسه آب گرم می گذارد که مشته شود. تا این که ریخت کلاه با انباشتگی دلخواه به دست آید. ضمن کار پاره های نازکی باکمی انگاره پشمی اضافه کرده آن را می مالد.

در بعضی از نوشته ها آمده این کلاه به نام کلاه مادها زبانزد است. تنها آذین بر روی کلاهی نمدی، یک نوار قیطانی در لبه کلاه بوده است که امروزه کمابیش برافتاده است. نگاره های باقیمانده در تپه قالایچی در بوکان از دوره مانویان و هم چنین تاج هایی از دوره ساسانیان، آشکار می نماید که یک نیم تاج بر روی کلاه نمدی پوشیده می شده است. جنگجویان هخامنشی و افسران مادی از کلاه نمدی استفاده می کردند. کلاهی همانند به این کلاه، هنوز توسط کوچ نشینان ایرانی چادرنشین استفاده می شود.

پالان دوزی: شیوه ساخت پالان، این گونه است که موی اسب و کاه را دور یک قاب چوبی گردآوری کرده و با نمدهای پشمی دست باف و حاشیه دار آن را می پوشانند. دوخت دور لبه آن با جوال دوز که با کف دستی آهنی (کفی) فشار داده می شود، انجام می گیرد. برای دوخت هایی که بایستی از یک سوی پالان تا سوی دیگر آن کشیده شود با درفشی که بلندی آن نزدیک 1/5 متر است آن را سوراخ کرده و نخ پشمی محکمی را از یک سوی سوراخ فروکرده و از سوی دیگر با چارچوبی آهنی به نام شاخ بیرون می کشد و کاه را با مشته آهنی بی دسته می کوبند که سر جای خود قرار گیرد.

پالان که به صورت فرشینه کیسه ای عظیم است که از میانه دو دهانه دارد. آن را به گونه ای بر پشت حیواناتی چون الاغ و اسب می اندازند که هر بخش آن در یک سوی حیوان به شیوه یکسان آویزان می شود. بخش زیرین پالان را از نمد می دوزند که می تواند علت این کار در گرم نگه داشتن تن حیوان و یا کم تر فشار آمدن به حیوان باشد. در ساختن پالان نمد، پارچه برزنت بسیار کلفت، موکت، نخ پشمی محکم و کلفت و کاه استفاده می شود که بسیار اندک و قابل دستیابی در هرجایی هستند.

گزارشی از جعفر خاندوزی، کارشناس صنایع دستی استان گلستان

پریها: پریها مجله گردشگری، خبری، موفقیت، آشپزی و سرگرمی میباشد.